Jest to drugi artykuł z serii o fake newsach. Jeśli nie znasz poprzedniego artykułu z tej serii, to koniecznie się z nim zapoznaj. Kliknij TUTAJ i przeczytaj artykuł. Wytłumaczyłem w nim, czym jest fake news.
Na samym początku wspomnę o dystrybucji fake newsów. W ich rozpowszechnieniu się pomogli internauci, którzy według badań nie ufają tradycyjnym mediom (telewizji, prasie, radiu). Z badań przeprowadzonych przez Harvard Institute of Politics wynika, że w grupie osób między 18. a 29. rokiem życia tylko 2% z nich ufa tradycyjnym mediom. Naukowcy odkryli też, że internauci spotykają się z różnego rodzaju informacjami przypadkowo, podczas przeglądania treści na takich platformach jak Facebook, Instagram czy Twitter. Ci sami użytkownicy odrzucają informacje podawane przez inne media, uznając je za stronnicze. W rezultacie wybierają więc wiadomości pochodzące z platform społecznościowych, nie sprawdzając ich pochodzenia.
1. Brak czasu.
W rozprzestrzenianiu się fałszywych informacji ogromny udział ma też technologia. Istotne są tutaj boty, czyli oprogramowanie wykonujące zlecone mu czynności automatycznie (wykorzystywane zarówno w dobrych, jak i złych celach). Owe programy mogą rozsyłać plotki, spam, złośliwe oprogramowanie czy dezinformacje (której elementem są właśnie fake newsy). Przykładowo, co piąty tweet o wyborach w 2016 r. w USA stworzył jeden z 400 tys. botów. W związku z opisywanym przeze mnie w pierwszym artykule pośpiechem internautów, taka zobaczona „na szybko” informacja nie była weryfikowana i uznawana została za wiarygodna.
2. Nowość informacji.
Oprócz braku czasu na sprawdzenie informacji (co moim zdaniem jest chyba najprostszym chwytem psychologicznym) kolejnym trikiem jest nowość informacji. Zdaniem naukowców przemawiają do nas te informacje, które są dla nas nowe i zaprzeczają naszej dotychczasowej wiedzy. Dochodzi tutaj do aktualizacji naszej wiedzy oraz do poczucia, że zapoznanie się z najnowszymi informacjami poprawi nasz status społeczny.
3. Bańka informacyjna – efekt potwierdzenia.
Wydawać by się mogło, że dzięki szerokim możliwościom, jakie daje internet, poszerzymy nasze horyzonty i będziemy chcieli konfrontować się z opiniami innych. Cytując klasyka: „nic bardziej mylnego”. W praktyce okazało się, że internauci stają się coraz bardziej zamknięci i odcinająca się od informacji (moim zdaniem-szczególnie tych politycznych). Spowodowało to do powstania baniek informacyjnych, czyli „zamkniętych środowisk, które wymieniają się wzajemnie określonymi informacjami: czytają i udostępniają treści o konkretnej narracji, ignorując te, które nie są z nią zgodne, nawet jeśli mijają się z prawdą”. Użytkownicy należący do tych środowisk sami zamykają się więc na inne opinie i nie weryfikują danych czy źródeł, pozwalając sobie na komfortowe lenistwo. Tworzy to podatny grunt dla fake newsów.
Zjawisko zamknięcia się na informacje jest oparte na efekcie potwierdzenia (nazywanym też błędem konfirmacji). Efekt ten polega na wybieraniu tych treści, które potwierdzają nasz sposób myślenia czy hipotezy. Przykładowo, kiedy szukamy informacji o książce xyz, o której słyszeliśmy w superlatywach od naszych znajomych, to każdą jej negatywną recenzję najprawdopodobniej odrzucimy. W końcu łatwiej jest dla nas uwierzyć w jakieś informacje, niż sprawdzić je i możliwie musieć potem przyznać się do błędu. Wiąże się to nie tylko z dyskomfortem, ale też błędem poznawczym, mającym ogromny wpływ na nasze życie.
4. Efekt komory pogłosowej.
Kolejny efekt psychologiczny również tyczy się użytkowników będących w bańkach informacyjnych. Będący tam internauci komunikują się tylko z tymi, którzy podzielają ich przekonania. Potęgują to algorytmy, które „proponują” nam dodanie nowych znajomych, najprawdopodobniej posiadających te same poglądy. Przez to wielokrotnie powtarzamy w internecie te same treści. Tworzymy tym samym wrażenie, że wszyscy mają to samo bądź podobne zdanie, co nazywane jest efektem komory pogłosowej. Łatwiej przychodzi nam potwierdzenie własnych stanowisk, co powoduje uznanie nawet najbardziej absurdalnych (i fałszywych) wydarzeń jako wiarygodne.
Zjawisko to najlepiej możemy zaobserwować na różnych grupach na Facebooku, zorientowanych wokół konkretnej opinii czy zagadnienia, np. szkodliwości szczepionek. Mówiono tam między innymi o wpływie szczepionek na nasz genom, powołując się na informacje wątpliwe i niepotwierdzone badaniami. Pomijano na przykład tłumaczenia Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, tłumaczące to zagadnienie.
5. Społeczny dowód słuszności.
SDS opiera się na ślepym pójściu za większością, zazwyczaj w obliczu braku wiedzy lub w sytuacjach kiedy nie mamy wyrobionego własnego zdania na dany temat. W badaniu przeprowadzonym w 1967 roku udowodniono jego działanie wśród dzieci bojących się psów. Dzieci te przez 20 minut dziennie obserwowały inne dzieci, które bawiły się z psami. Po 4 dniach 67% z bojących się niegdyś psów dzieci zgodziło się zostać z nimi sam na sam i pobawić się. Społeczny dowód słuszności poprzez obserwację pokazał dzieciom, że nie ma się czego bać.
Podobnie w przypadku fake newsów – jeśli większość ludzi z naszego otoczenia uzna daną informację za prawdziwą, również i my najprawdopodobniej od razu pójdziemy tym samym tokiem myślenia (o ile nie spotkaliśmy się z tą informacją wcześniej).
Sposobów, przez które uwierzymy w fake newsy jest jeszcze kilka. Myślę jednak, że omówiłem najważniejsze z nich. Usypiają one naszą czujność i wykorzystują to, by rozszerzać się dalej. W kolejnym, artykule z tej serii opiszę, jak się przed tym bronić.
Źródła:
Łódzki B., „Fake news” – Dezinformacja w mediach internetowych i formy jej zwalczania w przestrzeni międzynarodowej, „Polityka i Społeczeństwo” 4, t.15, 2017.
Jak czytać w erze fake news, https://www.press.pl/zalaczniki_WWW/facebook_full.pdf [dostęp: 05.04.2022]
Bąkowicz K., „Fake news” jako produkt medialny w dobie postprawdy. Studium przypadku Niebieskiego Wieloryba, Warszawa 2019.
Ronson J., #Wstydź się!, Londyn 2015, s. 23 – 2.
Bąkowicz K., „Fake news” jako produkt medialny w dobie postprawdy. Studium przypadku Niebieskiego Wieloryba, Warszawa 2019.
https://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/obalamy-najczestsze-mity-na-temat-szczepionek-i-szczepien-przeciw-covid-19/ [dostęp: 06.04.2022]
https://www.annadobosz.pl/bledy-poznawcze-w-psychologii/ [dostęp 06.04.2022]